Ako 28: Le'o mo Lotu ma'upe

Senesi  27:1-4; 48:10; 1 Samiuela 3:2; Matiu 6:22.

PEA PO'ULI HONO FOFONGA

'Oku fu'u faingata'a 'aupito ke tau mahino'i 'a e 'uhinga na'e kavekave a'u ai pe 'e 'Aisake 'a 'ene fakakaukau ke tapuaki'i ai pe 'a hono 'uluaki foha, 'a 'Isoa, kae 'ikai ke 'oange kia Sekope 'o hange ko e tu'utu'uni 'a e 'Otua (25:23).  'Ikai ko ia pe ka kuo fu'u mahino mai pe ia 'i he anga 'o e tu'u 'a e ongo mahanga, 'oku mavahe 'aupito 'a  Sekope ia 'ia 'Isoa.  Angamaopo ange 'a Sekope mo fakapotopoto, pea ne toe mahu'inga'ia 'i he ngaahi me'a faka-'Otua kae'uma'a 'a e ngaahi me'a faka-famili.  Ka ko 'Isoa ia, fu'u tokanga pe ia ki he'ene tulimanu, pea 'atamai noa 'o ta'emahu'inga'ia 'i he 'u koloa kuo tuku mai 'e he 'Otua.  Ko e sipinga pe 'a e foaki mola kia Sekope 'a e tu'unga hoko koe'uhi ko e me'i sepo kula!  (25:31,32)  Pea 'ikai ko ia pe kae toe tu'u hake pe 'a 'Isoa ia 'o mali mo e ongo fefine Kenani (Heti), 'a e me'a na'e tapui'i mamafa 'e 'Epalahame (24:3).  Pea na'e 'ilo pe 'e 'Aisake 'a 'ena kai mamahi mo Lepeka 'i he ongo uaifi ko ia 'o 'Isoa.  Ko 'eni kuo loto pe 'a 'Aisake ia ke kei taupaki'i pe 'a 'Isoa ia!  'Ikai ke ngata ai he 'oku totonu pe ke 'ilo'i 'e 'Aisake 'e 'ikai ke 'alu 'a e tapuaki faka-'Otua ki ha hako 'o ha kau Kenani, he ko e kakai ia kuopau ke faka'auha. 

Ko e ha nai na'e fai pehe ai 'a 'Aisake? 'Oku talamai pe 'e he Folofola ia, na'e 'ofa 'aupito pe 'a 'Aisake ia 'ia 'Isoa "koe'uhi ko 'ene kai kiki mei he'ene tulimanu"  (25:28)!  Pea kapau ko e mo'oni ia, pea ko e toki me'a faka'ulia ia ko e vaivai 'a 'Aisake, 'a e fu'u tangata lahi mo fakalaumalie 'a e 'Otua, kuo mo'ulaloa ki he ki'i konga me'akai!  Pea kuo ne tukuange 'a hono kakano ke ne le'ei 'a e fokotu'utu'u 'a e 'Otua ko Sekope 'e 'ulu. Kaekehe ka ko e toe ha pe ha'atau fa'ahinga fakatonulea mahalo pe na'a 'ikai ke tau mahino'i kakato ka ko e me'a pe 'eni kuo hoko, kuo ui 'e 'Aisake 'a 'Isoa 'o fakaha ki ai te ne 'oange mo'ona 'a e tapuaki. 

Ko e me'a maheni pe ia 'o e kuonga mu'a 'a e pau ke fai 'a e ngaohi me'akai 'i he 'aho 'e fai ai ha tuku tapuaki, 'a ia ko e me'a ko 'eni na'e fekau 'e 'Aisake ke fai ke ngaohi ha'ane "lo'imanu" ko e me'a totonu pe ia.  Pea 'i he tafa'aki ko ia 'o e tuku tapuaki, ko me'a ia na'e fu'u mahu'inga 'i hono 'aho.  Ko e lea faka'osi hange nai ha tala tuku 'a e tamai ki he 'ene fanau kae tautautefito pe ki he foha lahi.  Pea ko e 'aho ia 'oku fakana'una'u ki ai 'a e ngaahi foha lahi.  Pea na'e pehe pe mo 'Isoa.  Ko hono faikehekehe pe, 'i he ngaahi tuku tapuaki kehe na'e 'eva noa'ia pe 'akinautolu 'e tuku honau tapuaki, kae toki ha'u pe ke ma'u. Ko e tukunga ia 'o e kakano, pea 'e loto mamahi 'a 'Isoa 'i ha'ane ha'u kuo 'ikai 'oange ma'ana.  He ko e tapuaki 'a e 'Otua kuopau 'e 'ikai laku tavale pe ki he pelepela na'a tamoloki'i mo 'uli'i he ko e ngaahi siueli mo'onia.  'Aia foki 'oku tau ako mei ai neongo pe 'oku 'iai ha palomesi 'a e 'Otua ma'ata 'ilonga pe 'a 'ete mahu'inga'ia ai 'i ha'ate fakamahu'inga'i kita mo 'et emo'ui 'o 'oua 'e 'ai ke palahi noa'ia ai 'a mamani. 

'I he'etau toutou lau 'a e ngaahi fo'i veesi ko 'eni 'e fa 'i he 'aho ni te tau fakatokanga'i, 'i he'etau faka'ata 'a e Laumalie Ma'oni'oni ke Ne hanga 'o hulu'i mo fakamaama, 'a e ta'e totonu pe ke fai 'e 'Aisake ia 'a eme'a ni .  'Oku mahino pe ia na'e mahino 'aupito pe ki ai 'e 'ikai ma'u 'e 'Isoa 'a e tapuaki, kae mahalo pe na'e ngalo ia ko e hulu 'a e'oange lo'imanu ma'ana 'e 'Isoa!  Pea fu'u 'ofa ai 'o puli meiate ia 'a e fekau 'a e Ta'ehamai.  'Oku tau tui 'oku 'omi pe 'e he ngaahi fo'i lea 'a e kaveinga 'o e pongipongi ni, "pea po'uli hono fofonga".  Na'a ne lava pe ke fekau'i 'a 'Isoa he kuo ne kui.  Pea ko 'ene kui, ko e fakapuliki 'e he kakano!  He 'oku te'eki ke vaevaeua ke pekia, 'o hange ko 'ene lea, "'oku 'ikai te u 'ilo pe te u pekia fakaku".  'Oku mahino 'i he taimi ko 'eni na'a ne lea ai kia 'Isoa kuo ne ta'u teau ma tolungofulu tupu lahi.  Ka te ne toki pekia ia 'i he hoko hono ta'u teau valungofulu (Sen. 35:28).  'A ia ko 'ene lea 'a'ana ko 'eni kia 'Isoa ke 'omi ha'ane me'akai kae tapuaki'i ia telia na'a ne pekia, 'oku kei toe 'a e ta'u ia 'e nimangofulu pea toki mate!  Ka kuo kuihi ia 'e hono loto.  'Oku toki 'asi 'i he konga kimui 'o e veesi 4, "pea ke 'omi kiate au ke u kai: hei'ilo 'e lava ai 'a hoku loto ke fai ho tapuaki'i 'i he te'eki ke u mate"!  Ke lava hoku LOTO! Me'a faka'ulia ia ko 'ete ofi ki he 'Otua kae kei malava ke tolotui mai pe 'a e fie fai ki hoto loto. 

Pea 'oku 'ikai ke faikehekehe 'a e 'uhinga 'a 'Aisake heni mo e me'a na'e fai 'e he ongo 'ofefine 'o Lote kiate ia (19:31-35).  Na fakainu uaine'i ia 'o kona 'o nau mohe 'o 'ikai te ne 'ilo 'a 'ene "tokoto mai mo e tu'u atu".  Kuo kui 'a e tangata'eiki ia.  Kuo po'uli hono fofonga.  Pea ko e "fofonga" heni ko e tama'imata ia 'o hoto laumalie.  Ka lava 'o fakakuihi te te toki lava leva ke fai tau'ataina 'a e me'a 'oku te loto ki ai. Toe tokanga'i ange pe 'a e lea 'a 'Aisake 'a e 'oku na fehokotaki ai mo Lote, "pea ke 'omi kiate au ke u kai (uaine'ia): hei'ilo 'e lava ai" ke kui kae fai 'a hono loto - ke tapuaki'i 'a 'Isoa, 'a e tokotaha 'oku 'ikai teitei finangalo ki ai 'a Sihova.  Fakafeta'i pe ko e 'ofa 'a e 'Otua ke 'oua te Ne fakatokanga'i 'a e vale 'a 'Aisake, pea pehe foki mo kitautolu 'i he taimi lahi. 

Pea ko ha ako mahu'inga ia ke te 'ilo'i neongo pe ha'ate mo'ui fakalaumalie 'o tau ki fe 'e kei tolotui pe hotau loto kakano 'o faifai pea tau fai 'a e ngaahi me'a ko ia 'oku tau kovi ki he 'Eiki.  Ke 'oua pe na'a tau fakamohemohe telia na'a 'ohovale pe kuo tupu 'a e "kakano" 'o fakapo'uli'i hotau fofonga pea tau fai ha me'a 'oku ta'ehoa mo e 'Otua.

Ako 27: Mo'ui Fakaongoongo Ki he 'Otua

Senesi 26:34,35; 28:8,9; 27:46; II Kolinito 6:14-16.

KO E MALI 'A 'ISOA

Kuo a'u 'eni 'a 'Isoa 'o ta'u fangofulu, pea na'a ne mali leva.  Ka 'i he'ene mali, na'e 'ikai te ne fai 'a e me'a ko ia 'oku taau ke fai 'e ha tokotaha 'oku nofo tonu 'i he mo'ui.  Ko e totonu ke ne filifili lelei hono mali.  He ko hono mali, ko ia 'a e tokotaha te nea fe'inasi'aki 'i he 'aho kotoa pe 'o e mo'ui pe 'ikai ko ia pe ka ko e fanau 'e ma'u ko e fanau 'oku taau ke nau 'i he loto mo'ui pe 'a e 'Otua.  Pea 'i he'ene fu'u mahu'inga pehe, ko ia ai 'oku matu'aki totonu ke ne matu'aki tokanga ke filifili hono hoa.  Ka na'e 'ikai ke pehe 'a e founga 'a 'Isoa.  Na'a ne fili noa'ia pe 'e ia, pea 'ikai ko ia pe ka na'e toe mali ia ki tu'a mei he loto siakale 'o e mo'ui faka-'Otua. 

Na'a tau fa'a tala'a foki pe ko e ha na'e 'ofa'i ai 'e he 'Otua 'a Sekope ko e si'i ka e li'aki 'a 'Isoa ko e lahi pea na'e totonu ke 'ea (Mala. 1:2&3).  Ka 'i he'etau mamata ki he to'onga fai 'a 'Isoa pea te tau ofo ai? Fu'u mo'ui faifai noa'ia pe ia. Hange pe ko 'ene ta'emahu'inga'ia 'i he tokotaha 'e mali mo ia.  Ko 'ene mali na'e fai ia 'i hono ta'u fangofulu he ko e ta'u faka-'Otua ia. Hange pe ko 'ene 'Eiki, 'a 'Aisake 'oku faka-'Otua he mahino pe foki mo ia 'i hono ta'u fangofulu (25:20).  Ka ne toki mali pe 'i hono ta'u fangofulu,  kae 'ikai ke 'oange hoto loto mo 'ete mo'ui ke fai kakato ai Hono finangalo!

Hanga 'e 'Isoa ia 'o fili'i 'a e fefine Heti! Ko e taha 'eni 'o e ngaahi me'a na'e tokanga ki ai 'a 'Epalahame ke 'oua na'a teitei hoko.  Na'a ne talaange ki he'ene sevaniti, 'i he fekau ke kumi mai ha mali 'o 'Aisake, ke tapu 'aupito te ne teitei kumi ha uaifi ma'a hono "foha mei he kau fefine 'o ha'a Kenani" (24:3).  Pea na'e fuakava 'a e sevaniti 'e 'ikai 'aupito te ne fai ia.  Ka ko 'eni kuo fai ia 'e 'Isoa! 'Ikai 'aupito ha momo'i fakapoa 'e 'Isoa ki he 'Otua pe kohai te na mali. Ka 'oku mahino foki kuo fu'u lahi mo to tu'a 'a 'ene "taka" holo 'i he fonua. Kai hono ngaahi me'akai fakauousa mo hono ngaahi to'anga mo'ui, pea matu'aki lata ia ai.  Pea 'ikai foki te ne teitei ongo'i 'oku makehe 'a hono famili, mo hono ui 'uma'a 'a e tu'unga 'oku ne 'i ai.  Na'a ne fu'u mo'ui kui 'aupito.  Ko e mo'ui pe na'a ne 'ilo'i ko e mo'ui 'i he kakano. 

'I he taimi si'i atu pe 'o 'ene mali kuo ne toe 'omi mo e fefine 'e taha ko hono uaifi.  Pea ko e toe fefine Kenani pe mo ia.  Kuo mahino foki kuo 'ikai ke fu'u fiemalie ki hono 'uluaki uaifi.  Pea ne toe kumi 'eni mo ha toe uaifi 'e taha.  Ka ko e 'atunga pe foki ia 'a e mali fai ki hoto loto kakano.  'E 'ikai ke tolonga pea 'e 'ikai ke fakafiemalie.  Pea 'e 'ikai foki te te mo'ui topono.  Te te mo'ui havala, 'o mo'ui taka pe!  Kae taumaia na'e ako 'a 'Isoa mei he'ene 'uluaki fehalaaki.  Toe tu'u atu pe ia 'i he funga 'o 'ene faifai noa'ia mo e kumi 'aki hono poto mo e loto kakano 'o toe kumi mai pe 'a e toe fefine Heti 'e taha!  'Ikai  pe ke ako 'e ia ha me'a.  Pea ko hono totonu pe foki ia ka 'ikai pe te te 'ia Kalaisi te te toe 'efihia pe kita 'e kei hoko atu pe 'a e fai 'o e me'a tatau.  He ko e tu'o fiha ho'o tomo 'eku to 'i he meimei ko e ngaahi me'a tatau pe.  Pea 'oku to'o mai pe 'e he 'Otua 'a 'Isoa ke ta sio ki hota tukunga. 

Sio foki ki he lahi 'o e kui 'a 'Isoa, kuo 'ikai ngata 'a e 'ene maumau'i 'a hono tu'unga  'i he mali ki tua'a ka kuo ne fai 'a e mali ua!  'Io, ko 'ete fai pe 'a e angahala 'e taha kuopau pe 'e toe fanau'i mai mo ha toe taha kehe. Pea ko e toki me'a fakamamahi ia. Pea ko e fehalaaki 'a 'Isoa na'e afuhia kotoa ai pe 'a e famili. He ko e ongo uaifi ko ia 'o 'Isoa na'e "hukia ai 'a e loto 'o 'Aisake mo Lepeka".  Pea ko e 'uhinga foki 'o e hukia ko e kehekehe 'a e to'onga mo'ui.  He 'oku ha'u foki 'a e ongo fefine ia mei he 'atakai 'o e lotu tamapua pea mo e ta'e 'apasia 'Otua.  'Ikai ko ia pe kae 'ikai foki ha'ana teitei ma'ema'ekina kinaua ki he ngaahi me'a 'oku feinga 'a e ki'i famili ni ke tapuha mo ma'oni'oni ki he 'Otua.  Na hanga atu kinaua 'o ta moloki 'a e ngaahi mata'i tofe (Mt. 7:6).  Pea ko e pehe ke 'oua 'e kei loto mamahi 'a 'Aisake mo Lepeka.  'Io, 'oku mo'oni pe 'a e lau 'a Paula, 'e lava fefe ke feohi 'a Pileali mo Kalaisi, pe ko e po'uli mo e maama (II Kol. 6:15). 

'Oku tau sio ai 'a e mahu'inga ke te fai 'a e me'a kotoa pe 'i he 'Eiki koe'uhi ko e ha pe me'a 'oku te fai 'e afuhia kotoa ai 'a e nofo, pe 'e lelei pe kovi.  'O 'oua te te pehe ko e "pisinisi pe ia 'a'aku".  'Oku hala ia!  He ko e natula 'oku pau ke fai 'a e lotu mo e fefakamo'oni'aki kau ki he'ete mali, ngaue, pe 'alu ki muli.  Ke 'oua 'e 'i ai ha 'aho 'o hange ko 'eni ke toe "hukia" 'a e loto 'o e kakai 'i he ngaue na'a te fai.  Pea 'oku totonu ke mahino 'e 'eke mai kiate kita honau loto mamahi.

Ako 26: Ko e Tautea 'o e Angahala

'Aisea 26:1-13; I Timote 4:6-10; Maake 11:19-25

KO E 'OTUA 'O E NONGA

'Ia 'Aisea 26 'oku fai ai 'e he palofita ha lotu fakahikihiki'i 'o e 'Otua.  'Oku talanoa ki he Mafi 'o e 'Otua 'oku Ne malu'aki Hono kakai.  Pea 'oku ne talanoa ki he tokanga  mo e tauhi fungani 'oku ne fai ma'a Hono kakai Fili.  Pea 'oku ne 'asili uki ai pe 'a e kakai 'a e 'otua ke nau matu'aki falala kiate Ia.  Pea ko ia 'oku falala mo'oni ki he 'Otua 'oku ne ma'u 'a e nonga ka ko ha nonga. 

Ko e Vahevahe Lalahi 'o 'Aisea 26:1-13
Ko e 'Otua 'etau Melino (26:1-6):
1.) Ko e Kolo malohi ko e Hufanga'anga (1-2)
2.) Ko e Nonga Mo'oni 'i he 'Eiki (v.3)
3.) Falala ki he 'Otua mo Hono Mafi (v.4)
4.) 'Oku foaki malohi ki he vaivai (v.5-6) 

Ko e 'Otua hotau Fakafiemalie'anga (26:7-9)
1.) 'Oku fakafonu 'a e angatonu 'aki 'a e hohoi ki he 'Otua (v.7-8)
2.) Ko e Laumalie Mo'ui te Ne 'ilo'i 'a e Fakamaau 'a e 'Eiki (v.9)

Ko e 'Otua 'etau Ikuna (26:10-13)
1.) 'Ikai 'ilo 'e he angakovi 'a e Ngeia 'o e 'Otua (v.10)
2.) Fehangahangai 'a e To'ukupu 'o e 'Otua mo e Faikovi (v.11)
3.) 'Oku fakafonu kitautolu 'e he 'Otua 'aki 'Ene Nonga (v.12)
4.) Ko e Kololia mo Langilangi ki he 'Otua tokotaha pe (v.13)

Ko e Tautea 'o e Angahala Loma 6:23;     Hepelu 9:27

---

Ako 25: Sisu 'Iate Au

Senesi 26:32-33; 'Isikeli 47:1; Hepelu 10:22; 'Ais.12:3; Sione 7:37-39.

KO E VAI FUAKAVA

'I he taimi pe na'e situ'a ai 'a Tu'i 'Apimeleki mo hono kaunga fononga, pea tu'u mai leva 'a e kau sevaniti 'a 'Aisake ke fakaha kiate ia 'a e ongoongo fakafiefia ko ia kuo pa 'a e vai.  Pea ko ha toe me'a fakafiefia mo'oni ia ki he peteliake.  Ka ko e vai ko e sila ia mei he 'Otua 'o fakahaa'i mai 'aki 'a 'ene hoifua ki he to'onga fai 'uma'a 'a e tuitala 'a 'Ene sevaniti.  Pea na'e hoko leva 'a e Vai ko e Sila'i ia 'o e Fuakava na'e fai. 

Ko e Kovinanite ko ia na'e fai ko e talateu pe ia ki he Fuakava Fo'ou na'e fai 'e he 'Otua 'ia Sisu Kalaisi pea mo e fa'ahinga 'o e tangata.  Ko kitautolu 'a Tu'i 'Apimeleki mo e kau Filisitia, na'a tau toutou teke'i 'a 'Aisake mei hono tofi'a.  He ko e konga lahi foki 'o Kela na'e ngaohi ia mo ngoue'i 'e 'Epalahame, na'a mo e ngaahi vai na'a ne keli, pea 'i hono tukunga totonu ko Kela mo hono tele'a ko e fonua ia 'o 'Epalahame.  Ka 'i he hoko mai ki ai 'a hono foha kuo teketeke'i holo ia 'e kinautolu mei he me'a 'a 'ene Tamai, 'o iku ai pe mo 'ene to ki tu'a.  'Ikai ko e me'a pe ia na'e hoko kia Sisuu?  "Na'a Ne ha'u ki hono 'api tonu, ka ka 'ikai tali ia 'e hono kakai 'o'ona"  Sione 1:11.  Ka 'i he to pe 'a e tangata ki he faingata'a, pea ko ia pe 'a e lea na'e fai 'e he fa'ahinga 'o e tangata, 'a e na'e fakahoko ange 'e he kaiha'a 'akau 'i he funga kolosi, "'E Sisu ('a e Pele 'a Sihova), manatu'i au 'o ka ke ka hoko mai kuo ke pule'anga"  Lk.23:42.  Pea tali 'e Sisu 'a 'etau kole 'o Ne fai leva 'a e Kovinanite. "Ko hotau Fuakava na'e fai 'i he Ta'ata'a 'o tohi 'i he 'Akau Fakalava".  Ko e Vai mo e Ta'ata'a na'e tafe mai mei he vakavaka 'o e 'Eiki ko ia 'a e Vai sila'i Fuakava 'o e 'aho ni.  Pea na'e ui 'a e Fuakava ko Sipa pea 'i he ma'u ko 'eni 'a e vai 'o sila'i 'aki pea fakahingoa 'a e feitu'u ko ia kotoa ko Peasipa, ko e Vai-Fuakava. 

Ko e me'a sila'i 'a e 'Otua 'iate kitautolu 'i he 'aho ni ko e Laumalie Ma'oni'oni.  Na'e fai hotau fakatau 'i he kolosi, 'aki 'a e Ta'ata'a 'o e Lami (I Pita 1:18,19).  Pea ko e sila'i 'o e fakatau na'e fai ko e Laumalie Ma'oni'oni.  Ko ia 'a e na'ina'i 'a Paula, "Pea 'oua 'e 'ai ke mamahi 'a e Laumalie Ma'oni'oni ko ia 'o e 'Otua, 'a ia na'e sila 'aki kimautolu ki he 'aho huhu'i"  'Efeso 4:30.  Ko ia 'oku fu'u mahu'inga 'aupito 'a e 'aho ni he kuo a'u mai 'a e Vai, ('a e Laumalie Ma'oni'oni).  He ka 'ikai ha Laumalie pea 'oku ta'e'aonga 'a e tukupa mo'ui 'oku fai.  Ko e Laumalie, ko ia 'a e me'a 'oku Ne 'omi 'a e mo'ui, mo e mo'oni, mo e 'uhinga 'o e Kovinanite kuo fai.  Vakai ange ki he fehu'i na'e fai 'e Paula ki he kau lotu 'i 'Efeso, "Na'a mou ma'u 'a e Laumalie Ma'oni'oni 'i ho'omou tui?  Pea nau tali kiate ia, 'ikai"  Ngaue 19:2.  Pea toe hilifaki 'a e nima 'o Paula kiate kinautolu 'o nau toki ma'u 'a e Laumalie. 

Ka 'ikai ma'u 'e ha kau lotu 'a e Laumalie ko e toki kau lotu faka'ofa ia.  He ko e me'a te nau fai, te nau fusi'i 'a e lao mo e tu'utu'uni ke feinga'i ke fakasipinga'i 'Otua 'a e me'a 'oku nau fai!  'O 'ikai te nau 'ilo 'oku ngaue 'a e lao mo e tohi ki he tamate laumalie, ngata pe 'i he Laumalie 'oku Ne 'omi 'a e mo'ui (II Kol.3:6).  Ko e me'a pe 'oku tu'u 'i he Laumalie, 'a e Vai Fuakava 'a e 'Otua, ko ia pe 'e Mo'ui, he ko e me'a ia 'a e 'Otua.  Pea 'oku tala fakapatonu mai pe 'e he 'aposetolo, "Ka 'o kapau 'oku ai ha taha 'oku 'ikai te ne ma'u 'a e Laumalie 'o Kalaisi, 'oku 'ikai 'o'ona 'a e tokotaha ko ia" Loma 8:9. 

Ko e 'aho 'oku te ma'u ai 'a e Laumalie, ko e 'aho ongoongo malie ia he 'oku te fakatu'amelie ki he fai 'e he 'Otua 'a e kovinanite mo e tukumo'ui 'a hoto laumalie.

Ako 24: Fai Lelei 'uhinga ko Sisu

Senesi 26:30-31; 21:31; Loma 12:17-21; Matiu 6:14,15.

FETONGI LELEI 'A E KOVI

'Oku mahino 'aupito mei he talanoa ko 'eni 'ia Senesi, ko 'Aisake ko e tokotaha matu'aki 'ulungaanga faka-'Otua.  Na'e 'iate ia 'a e angamalu, angakataki, angamokomoko, angalelei mo e loto 'ofa, 'a e ngaahi fua kotoa pe ko ee 'o e Laumalie Ma'oni'oni (Kal.5:22).  Kae fefe ko 'Aisake ko ia 'a e taipe totonu 'o Sisuu 'i he Fuakava Fo'ou.  Na'e teketeke'i holo pe ia 'e he kakai 'o a'u ki hono 'ave ki he kolosi ka ne loto fiemalie pe 'o Ne lotu'aki 'i he kolosi ki he Tamai ke 'oua mu'a na'a lau 'a e kovi kuo nau fai kiate Ia "kiate kinautolu" he 'oku 'ikai te nau 'ilo 'a e me'a 'oku nau fai (Lk.23:34). 

Ko e Laumalie kotoa pe ko ia 'oku tau mamata ki ai 'ia 'Aisake 'i he pongipongi ni.  Kuo tu'u hake 'a 'Aisake 'o fai a' e fu'u kai katoanga toho ko e fakalangilangi'i 'o Tu'i 'Apimeleki mo hono kau lahi.  'A e tu'i ko ia na'a ne tuli ia mei honaukolo (26:16).  Pea 'i he'ene ha'u 'o nofo 'i he tele'a 'o Kela, na'a nau toutou teke'i ai ia.  Pea 'oku 'asi pe ia 'i he ngaahi hingoa 'o e 'u vaikeli na'e li'aki atu 'e 'Aisake, 'a Fakamalohi (26:21). 

'I he 'aho ni, kuo ngalo kotoa pe ia 'ia 'Aisake!  Tu'u 'a 'Aisake ia 'o fai katoanga ma'a nautolu.  Ko ia pe foki 'a e akonaki 'a Sisuu, "Mou 'ofa'i homou ngaahi fili, fai lelei kiate kinautolu 'oku fehi'a kiate kimoutolu, tapuaki'i kinautolu 'oku tutuku'i kimoutolu, hufia 'akinautolu 'oku nau ngaohi kovi'i kimoutolu" Luke 6:27,28.  Ko e tu'unga ma'olunga ia 'e a'u ki ai ha tangata, ka ko 'ene fakamolemole'i mo failelei kiate ia na'e faikovi mai.  Pea ko ia pe foki 'a e me'a 'oku ui 'e Sisu, ko e "malie hono ua" (Mt.5:41-48).  Ko e 'uluaki maile.  Ko e failelei pe kiate ia 'oku failelei mai kiate kita.  Pea 'oku 'inasi 'a e tangata mo e fefine kotoa pe 'i he maile 'uluaki.  Ko ia 'oku ne 'omi 'a 'ete fo'i tokonaki mo 'ete seniti ko ia pe te te 'ofa ai mo failelei ki ai.  Pea ko e ma'u pe 'a 'ete me'a pea 'oku te manatu'i ia ke 'ave ki ai ha'ane me'a.    Ko e sipinga fakaetangata ia.  Pea ko ia pe foki 'a e me'a na'e fai 'e he kau Falesi, na'a nau 'ofa pe kiate kinautolu 'oku nau fetokoni'aki.  Kae talamai 'e Sisu, kapau 'e 'ikai ke tau lakasi 'a e ma'oni'oni 'a e kau Falesi 'e 'ikai 'aupito te tau hoko ki hono Pule'anga (Mt.5:20).  Kuopau ke tau hu kitautolu ki tu'a 'o fononga 'i he maile hono ua.  'Ofa ki he kakai 'oku 'ikai ke nau 'ofa mai mo tokoni'i 'akinautolu 'oku nau fakalili'a ke fai mai ha tokoni.  'Io, ko e me'a mahu'inga 'aupito ko e 'ofa he ko ia 'a e "toto" 'oku tafe mafana 'i he uho 'o e Kalisitiane.  Pea ke 'oua 'aupito na'a teitei pupuni ia 'e ha me'a 'a ia pe na'e lave ki ai 'a e 'aposetolo, ko 'ofa 'oku "'ikai te ne lau 'a e kovi, .... 'oku ne kataki 'i he me'a kotoa pe"  I Kol.15:6,7. 

Pea ko e me'a mahu'inga mo'oni ia ko e 'ikai te te lau 'a e kovi.  Pea ko hono fakalea 'e taha 'oku 'ikai 'aupito te te teitei manatu'i 'a e ngaahi kovi 'oku fai mai, he 'oku 'ikai ko ha ipu tanaki kovi kita.  Ka ko e ipu kita ke tanaki pe 'a e kelesi 'a e 'Otua.  Pea ko e kelesi ko ee 'oku te tanaki 'oku te faka'amu ke vahe atu ia ki he kakai 'oku fai kovi mai.  He ko e tupu'anga foki 'a 'enau fai kovi mai ko e 'ikai ha kelesi 'i he 'enau mo'ui.  Pea ko kita kuo "taufetongi he kelesi ki he kelesi"  (Sione 1:16) 'oku te fakaava atu 'a e matapa, 'i he maile hono ua, ke 'inasi ai 'akinautolu masiva mo honge honau laumalie.  'Io, 'a Tu'i 'Apimeleki mo e kau Filisitia.  Ko ia 'a e 'uhinga 'o e fu'u kai katoanga ko 'eni na'e fai 'e 'Aisake.  Pea 'oku malie foki 'a e 'uluaki fai 'a e "kai katoanga" pea fai 'a e fefuakava'aki.  Koe'uhi 'e toki ma'u mo pau 'a e talite 'o ka 'oku tu'u 'i ha loto 'oku ma'a mo fonu fakamolemole.  Ko ia 'oku totonu ke 'uluaki fai ha ngaue ki loto pea toki fai leva 'a e ngaue ki tu'a.  Pea ko e toki ngaue leva ia 'oku fai 'e he 'Otua, pea 'oku 'i ai leva 'a e 'amanaki ko e ngaue kuo fai 'e tolonga ia 'o ta'engata.

Tokua 'oku 'i ai 'a e ki'i palovepi 'oku pehe:

1.      Ka fetongi 'aki 'a e Kovi 'a e Lelei ko e founga ia 'a e Tevolo.

2.      Pea ka fetongi 'aki 'a e Lelei 'a e Lelei ko e founga ia 'a e Tangata.
Pea ka fetongi 'aki 'a e Lelei 'a e Kovi, ko ia 'a e founga 'a e 'Otua!

Ako 23: Pele 'a e 'Otua

Senesi 26:26-29;21:22-23; Palovepi 16:7; Matiu 10:28; Saame 110:1,2.

FAKALAI KI HE PELE 'A SIHOVA

'I ha hili pe 'o ha ngaahi 'aho si'i 'o e nofo hifo 'a 'Aisake 'i Peasipa, kuo a'u hake ki ai 'a Tu'i 'Apimeleki mo 'ene 'eikitau.  Na'e 'ikai ke 'ufikaua 'a e fu'u 'ohovale 'a 'Aisake 'i he a'u ange 'a e tu'i mo hono kau fononga, 'osiange na'a nau tuli 'a 'Aisake mei honau fonua ko 'enau meheka 'i he lahi 'o 'ene mo'umo'ua.  Pea nau toutou teke'i ia.  Ka ko honau fonogna ko e kole ke talite mo 'Aisake ke 'oua mu'a na'a ne teitei faikovi ange kiate kinautolu.  Mahino foki ne nau fakamanatu ange kia 'Aisake 'a 'enau failelei kiate kinaua 'i he'ena 'uluaki tu'uta 'i Kela na'e tapui 'e he tu'i ke ala ha taha kia 'Aisake, pe ko Lepeka (26:1).  'Oku ngalingali pe na'e 'ikai te nau teitei lave ki he toutou teke'i 'o 'Aisake 'i he konga kimui! 

'I he meimei ta'u 'e teau kimu'a atu na'e fai ai pe 'e 'Epalahame mo e kau Filisitia ha talite tatau ke toka ma'u pe 'a e melino 'i honau vaa (21:27-33).'Oku malie foki ke tau fakatokanga'i 'a e 'uhinga 'o e ha'u 'a e kau Filisitia ni.  Ko e 'uhinga 'a 'enau fononga mai kia 'Aisake he kuo nau 'ilo'i ko 'Aisake ko ia 'a e "Pele 'a Sihova 'i he taimi ni".  Pea 'oku mahu'inga 'a e ki'i lea ko ia.  Pea 'oku tonu ai 'a 'enau ha'u kia 'Aisake he 'oku mo'oni 'a 'enau sio.  Ka 'i ai leva ha taha 'oku "pele" 'aki 'e Sihova 'i he taimi lolotonga ni, pea ko e tokotaha mahu'inga ia ke fai ha tokanga ki ai.  Ko ia 'a e tokotaha 'oku totonu ke fai ki ai 'a e fakamaheni mo e fakakaume'a.  'Oku tokolahi foki 'a e kakai ia 'i he ngaahi 'aho ni 'oku nau fakakaume'a kinautolu mo fakalai ki he kau ma'u koloa, pe ma'u lakanga ma'olunga 'i he fonua pe ngaue.  Feinga fakamaheni atu 'a e ni'ihi ki he kau malohi mo kaukaua 'i he tafa'aki fakasino pea fakatakanga foki 'a e ni'ihi ia ki he kau 'atamai'ia pe kau poto.  Ka ko 'Apimeleki, ko e tu'i, na'a ne fakakaume'a 'e ia pea feinga fakalai ki he Pele 'a Sihova.  Toki sio ma'ongo'onga 'eni na'e fai 'e he tu'i pea 'oku totonu ke tau ako mei ai kae'oua 'e mole noa 'a 'etau pa'anga mo 'etau mo'ui 'i he feinga fakalai ki he matelie "'oku 'i ai he 'aho ni pea 'auha ia 'apongipongi". 

Pea ko e tangata ko e 'a 'Elohimi 'oku totonu ke tau tokanga ki ai, 'a ia pe 'i he 'aho ni.  'O 'ikai ko e tama na'e pele'aki 'e he 'Otua 'aneafi kae hinga ia 'i he 'aho ni.  'Ikai!  Ko e tokotaha pe 'oku ne kei nofo ki he 'Eiki 'i he 'aho ni ko e tokotaha mahu'inga 'aupito pe ia.  Ka 'oku totonu foki ki he tu'i ke ne feinga ke 'alu hangatonu 'o feinga ke toe fou 'ia 'Aisake, ka 'oku mahino ko e taipe pe ia 'o e kakai 'oku kei mama'o mei he 'Otua.  Kuopau pe ke nau kei fou mai 'i he tangata matelie.  Pea toki hoko atu ai ki he 'Otua. 

Ko e ha na'e 'ilo ai 'e he tu'i mo e kau Filisitia ko e pele 'a e 'Otua 'a 'Aisake?  'Uluaki pe ko 'ene mo'umo'ua.  Pea 'ilonga pe ha feitu'u ia na'a ne 'i ai kuopau pe ke to'ulu ia, 'io 'o a'u ai pe ki he tele'a.  Na'e 'ikai 'aupito te ne teitei loto fo'i 'i he fa'a holoki 'a 'ene langa.  Pea ko 'ene ala pe ke kamata kuo toe hoko atu 'a e ma'ui'ui mo e monu'ia 'o 'ene ngaue.  Ko e 'uluaki faka'ilonga ia 'o e tokotaha 'oku 'iate ia 'a e 'Otua.  Ua, ko e to'onga mo'ui 'a 'Aisake.  Melino, nonga, fa'a 'ukuma mo fakalongolongo pe 'o tatali pe ki he houa 'e hoko mai ai 'a e Hau.  Ko e koloa 'o e to'onga mo'ui 'a 'Aisake na'e 'ikai teitei puli ia ki he kakai.  Pea 'oku totonu ke tau tokanga'i ai 'a e pau ke 'oua te tau ngaue pea fakasio fua, he 'oku 'i ai pe 'a e fua ia ka 'oku 'ikai ke tau 'ilo'i, pea ko e fa'a fakapuliki ia 'e he 'Otua meiate kitautolu telia na'a tau 'afungi.  Na'e pehe pe 'a e toki tokanga'i hake 'a 'Aisake 'i Peasipa ta na'e 'i ai a' e fu'u fua lahi 'o 'ene mo'ui kalusefai 'i Kela ka na'e 'ikai te ne 'ilo'i.  Na'e femo'uekina pe ia 'i he feinga ke ma'a pe mo lelei hono loto pea ke ne fai ma'oni'oni 'i he me'a kotoa pe 'i ha feitu'u pe.  'Oku pehe 'a e mo'ui 'a e kakai 'oku pele'aki 'e Sihova 'i he taimi ni.  Ka ko e fehu'i 'oku ta kau nai ai?  Tau tuku ki he 'Eiki 'a e fehu'i ko ia 'i he lolotonga 'a 'etau fononga'i 'a e fo'i 'aho ko 'eni.

Ako 22: Nofo'anga 'o e Laumalie

Senesi 26:23-25; 17:7; 24:12; Matiu 4:11; Loma 5:3,4.

KO E FOKI KI PEASIPA

Kuo fai atu 'a e nofo muli 'a 'Aisake 'i he tele'a 'o Kela pea ne fakakaukau ke foki ki Peasipa.  Ko Peasipa foki ko ia 'a e feitu'u na'e fai ai 'e 'Epalahame mo e kau Filisitia ha Kovinanite pea na'e ai pe 'a e feitu'u na'e ui ko Peasipa  'a ia ko hono 'uhinga ko e "Vai 'o e Kovinanite", pe "Vai 'o e Fitu" pea na'a ne fokotu'u foki mo ha 'olita ai (21:32-34).  Pea ko Peasipa foki pe 'a e 'api na'e nofo ai 'a 'Aisake hili 'a e feilaulau na'e fai 'i Mo'unga Molaia (22:19).  Pea ko 'eni, hili 'a 'ene fefa'uhi mo e ngaahi faingata'a lahi 'i Kela na'e fakakaukau 'a 'Aisake ke foki mai a ki Peasipa. 

'Oku mahino pe foki na'e ongo'i pe 'e 'Aisake kuo fe'unga a 'a e taka muli mo e nofo holo 'i he ngaahi tofi'a 'o e fili kae foki mai a ki 'api ki he 'etimosifia 'o e feohi ma'u pe mo e 'Otua.  'I hono 'uluaki po pe 'i Peasipa kuo toe ha leva 'a e 'Otua kia 'Aisake.  Hange ko ia na'a tau lave ki ai ki mu'a atu ko 'ete manga pe ki ha lakanga kehe kuopau leva ke toe ha mai 'a e 'Otua ke tataki 'a 'ete fononga 'i he lakanga fo'ou ko ia.  Ko e ha fakamuimui foki 'a e 'Otua kia 'Aisake 'i hono 'uluaki po 'i Kela (26:2) 'o ta'ofi ia ke 'oua 'e 'alu ki 'Isipite.  Pea ko 'eni kuo Ne toe ha mai kia 'Aisake ke fakapapau'i ai pe 'a e Kovinanite na'a Ne fai mo 'Epalahame, pea te Ne tapuaki'i 'a 'Aisake mo fakamonu'ia'i koe'uhi pe ko 'Epalahame. 

'Oku mahino foki 'a e finangalo lelei 'a e 'Otua kia 'Aisake 'i he'ene loto to mo tuitala 'i he ngaahi me'a kotoa na'e hoko 'i Kela, kae tautautefio ki he'ene tali hono ui ke hu mei Kela lolotonga 'o 'ene mo'umo'ua.  Na'e 'ikai ke aka 'a e koloa 'i he mo'ui 'a 'Aisake, 'o faikehekehe ia mo Lote na'e 'ikai ke malava 'e Lote ia ke mavae mo e koloa 'o Sotoma.  Ko ia 'i he to tu'a 'a 'Aisake na'e fakafou ia 'e he 'Otua 'i he ngaahi faingata'a 'o e tele'a 'o Kela pa toe 'a'asili mahino ai 'a 'ene matu'aki tui falala ki he 'Otua.  Na'e 'ikai te ne fakangofua ha koloa pe nga'oto'ota fakamamani ke kele'i'aki hono loto.  Pea ko hono loto foki ko ia 'a e temipale 'o e 'Otua, ka kovi 'a e loto - 'o fe'ite'itani pe femeheka'aki pea kuo hiki leva 'a e 'Otua ia mei ai.  Ko ia 'i he tukunga pehe 'a e tuitala mo e talangofua 'a 'Aisake na'e pau ke toe ha ange 'a e 'Otua 'i Peasipa ko hono fakalotolahi'i ke ne hoko atu ai pe 'i he 'alunga ko ia 'o e fakaongoongo ki he 'Otua. 

'I he hili ko ia 'a e ha 'a e 'Otua, na'e fokotu'u leva 'e 'Aisake ha 'olita 'i Peasipa 'o fai ai 'a 'ene lotu ki he 'Otua.  Ko e toki 'olita mahalo pe 'e taha na'e langa 'e 'Aisake mo'o e 'Otua.  Faikehekehe ia mo 'Epalahame na'a ne langa 'olita 'e ia 'i Mamili, Sikemi, Peasipa etc.  Ko 'Aisake na'e taha pe.  'Oku mahino foki ai 'i heni neongo na'e 'ikai ke lahi ha 'olita - pe lotu 'a 'Aisake - ka na'e 'ikai ke teitei motu 'a 'ene feohi 'ana mo e fakaongoongo ki he 'Otua.  Ka na'e pau pe ke ne langa ha 'olita ke ne fakamo'oni pe ki he me'a na'e fai 'e 'Epalahame.  'Ikai ko ia pe ka ko 'Epalahame foki ko ia na'a ne fai 'a e ngaue mo e tokonaki ke ha'u pe 'a 'Aisake 'o kai fiemalie mei ai.  Pea 'oku malie foki ke tau tokanga'i na'e langa 'Olita 'a 'Epalahame kae keli vai 'a 'Aisake.  'Oku fakafofonga'i 'e he 'Olita 'a e feilaulau 'a e Tamai na'e fai 'i Kalevale, pea fakafofonga'i 'e he Vai 'a e Laumalie Ma'oni'oni na'e 'ohifo 'i he Penitekosi.  'A ia 'oku 'uhinga kuo 'osi fai 'a e feilaulau pea kuo lava ia.  Ka ko e Laumalie 'eni kuo hoko mai ke tau faka'aonga'i 'aki 'a e feilaulau kuo fai, pea ke fakakakato'aki 'a e ngaue kuo Ne tuku mai.  Ka kuopau foki ke 'i ai ha 'olita pe 'e toki keli 'a e vai, he 'oku tafe mai a' e vai mei he 'olita.  Pea 'oku toki totonu leva ke "folahi" hoto teniti 'i he potu ko ia.  Ko e teniti ko kita ia, he ko kita 'a e Temipale 'o e Laumalie (I Kol.6:19).  Pea ko e Peasipa ia 'o e 'Otua 'a e 'oku fai ai 'a e feohi.

Ako 21: Kalisitiane Lototo'a

Senesi 26:20-22; 17:6; II Kolinito 4:8-12; Loma 8:35-39.

MOLOKIA 'A MO'OSIPO

Ko e me'a faka'ulia ko Setane mo e fili 'a e 'ikai ke tukua 'a 'ene tuli mai ke fakafe'atungia'i 'a e ngaue 'a e kakai 'a e 'Otua, 'io 'oku mo'oni pe 'a e lau 'a e punake,  "Ko e fili fiungata'a, 'I he tau'i 'o e tangata".  Ka neongo ia 'oku tau matu'aki malie'ia 'i he Laumalie 'o e 'Otua na'e 'ia 'Aisake - 'a e anga 'o e me'a na'e 'oange 'e he 'Otua ma'ana. 

Na'e 'ikai ke ngata 'i he hanga 'e 'Aisake mo 'ene kakai 'o ta'aki 'a e ngaahi pupuni 'o e 'u matavai 'o 'Epalahame, ka na'a nau toe feinga pe foki mo kinautolu ke keli ha ngaahi matavai fo'ou, ke mahino pe foki 'oku 'ikai ke fai ha fakangatangata 'i he ngaahi kelesi na'e ngata ai 'a e fanga tamai 'o e kuohili.  Ka kuopau ke fai ha toe taha atu ai.  Pea ko e sipinga lelei ia ke tau matu'aki tokanga ki ai.  Ke tau toe taha atu kitautolu mei he kelesi na'e ma'u 'e he kakai 'o e kuohili.  Ke 'oua na'a tau mo'ui "kai fakafana"!  'Oku 'ikai ke 'uhinga ia ke pehe ke tau fakata'e'aonga'i 'a e kelesi na'e 'omai kitautolu mei 'Isipite, he na'e tomu'a toe fou atu pe 'a 'Aisake 'o toe keli 'a e ngaahi matavai na'e keli 'e 'Epalahame pea toki manga atu ki tu'a 'o keli 'a e 'u vai pe 'a'ana. 

'A ia ko hono totonu pe ia.  Tau 'uluaki faka'aonga'i 'a e 'u kelesi na'e fakafou mai mei he kakai kehe, he 'oku 'ikai ke fai ha fepakipaki 'i he ngaahi Laumalie 'o e 'Eiki he ko e Laumalie pe 'e taha, pea tau toki hoko atu 'o fai 'a 'ete kumi 'Otua 'iate kita pe.  Ke te 'ilo'i ai 'e kita 'a e 'Otua 'i He'ene ha'u fakahangatonu kiate kita.

'Oku mahino foki ko e ta o'o ki he fili.  'A e 'ikai ke ngata pe 'a e hoko mai 'a 'Aisake 'o fakama'a 'a e ngaahi matavai tupu'a kae toe keli mo e ngaahi vai fo'ou!  Ka ko hono ngaohi totonu pe ia 'o Setane.  Ka 'oku ne hanga 'o maumau'i ha ngaue faka-'Otua ko e me'a pe ke fai ko ha fu'u laiki faka'aufuli 'a hono ki'i pule'anga.  'O fefe?  'O 'ikai ke ngata pe 'i he me'a na'a te 'i ai 'i he kuohili ka kuo te toe 'unu atu kita ke toe ofi ange ki he 'Otua.  Ke toe lahi ange hoto taimi mo e 'Otua, lahi ange 'ete tui, toe lahi ange 'a 'ete 'ofa mo 'ete kataki.  Pea 'i he fai pehe pea 'oku tu'u ngaungaue leva 'a e pule'anga 'o e fakapo'uli.  Sio pe kia 'Aisake.  Na'e 'amanaki 'e he fili ia kuo tuli ki he tele'a 'e 'alu 'o ngaue pe mo e loto mamahi pe loto fo'i, kae mole ke mama'o!  Hange 'oku toe lahi ange 'a e ivi ia 'o 'Aisake pea toe lomatolu mai mo 'ene kataki mo 'ene falala tui pikitai ki he 'Otua. 

Pea 'oku malie foki 'a e 'osi hono keli 'o e 'uluaki vai kae fakafekiki ai 'a e fili.  Li'aki ia toe keli 'a e vai hono ua, toe fakafekiki pe, toe li'aki atu mo ia.  'Amanaki 'a e fili ia 'e fo'i pe holoa, kae mei fe?  Toe 'alu atu 'a 'Aisake ia 'o toe keli 'a e vai hono tolu!  Pea 'oku pehe 'e he talanoa, "pea na'e 'ikai te nau kee ai!"  He 'ikai toe muimui mai 'a e fili, 'a e kau Filisitia.  Ko e ha kuo toe tuku ai 'a e feinga fakafekiki?  'Ilo 'e he fili ko e lahi 'ene ha'u ko e lahi ange ia 'a e vai, pea ko e vai foki ko e taipe pe ia 'o e Laumalie 'o e 'Otua.  Toki 'ilo 'e he fili 'e 'ikai te ne lava'i 'e ia 'a e fu'u "tangai" tui moe  tangai ivi mo kataki o 'Aisake!  'Oku tau pehe foki ko e "fili fiungata'a", ka 'oku toe fiungata'a ange 'a e tangata ia 'a e 'Otua.  'E fiu ia hono laiki mo have'i 'e 'ikai kei hoko atu pe ia. 

Pea ko ia foki 'a e Laumalie 'o e Toetu'u.  'E tamate'i pe ia 'o hange 'oku mate, ka 'e hili mai pe 'a e ngaahi taimi si'i 'e toe tu'u mai pe ia.  'io, 'e toe ha'aki ki lalo 'o moloki, ka ko e 'osi mai pe ha ngaahi taimi, kuo "toetu'u" pe ia 'o hoko atu.  'E faifai pea 'e ongo'i 'e he fili ia 'oku fu'u fakahela pea 'e mole taimi mo mole silini hono feinga ke pupuni mo tamoloki 'a e mo'ui faka-'Otua ka 'e "toetu'u" mai pe ia.  Na'e a'u 'a Sisa mo e pule'anga Loma ki he "eluelu" 'i he fiu'afeinga ke ta'aki mo tamate'i 'a e "mo'ui faka-Kalisitiane".  Tutu 'a e tutu, tautau 'a e tautau, fakahee'i 'a e fakahee'i, kae kei tutupu fo'ou hake pe 'a e Laumalie ia 'o e "Molokia 'a Mo'osipo".  'E moloki pe ia 'i he 'aho ni ka ko e hoko mai pe 'apongipongi ia kuo toe malanga hake pe ia.  Pea oku totonu ke pehe 'a e Laumalie 'o Sisu 'oku 'iate koe.  'Ai ke fiungata'a mo ta'emanonga 'a 'ene hohoi ki he mo'ui, 'o 'oua 'e fo'i ngofua mo faka'ita vave 'i he hoko mai pe 'a e fanga ki'i fili "'inisekite" 'o e mo'ui!  Pea 'oku talamai 'e 'Aisake 'oku "fu'u 'ata" pe 'a e me'a ia ke fai ai 'a e mo'ui faka-Kalisitiane (26:22).            

Ako 20: Fai e Finangalo e 'Otua

Senesi 26:17-19; 21:31; Filipai 4:11,12; Sione 4:13-14.

KO E UI MEI HE TELE'A

Mahalo pe na'e mei lava pe 'e 'Aisake ia ke talangata'a ki he tu'utu'uni atu 'a e tu'i ke hiki, 'uluaki pe, he na'e 'osi hanga 'e he tu'i 'Apimeleki kimu'a ange 'o faka'ata 'a 'Epalahame ke ne nofo mo hono hako 'i ha feitu'u pe 'o hono kelekele (Sen.20:15).  Ua, na'e 'osi tokolahi fe'unga pe 'a e kau sevaniti ia 'a 'Aisake ke nau tau'i 'a Tu'i 'Apimeleki mo 'ene fa'ahi (26:16). 

Ka neongo ia na'e 'ikai te ne loto ke fai ha fu'u fakafekiki pea na'a iku ai 'o fai ha fe'ite'itani mo e kau Filisitia.  Ko ia na'a ne hiki atu leva mei loto kolo 'o ne faai atu ki hahake ki he tele'a 'o Kela.  'I he tele'a ko 'eni na'e 'osi 'i ai ha ngaahi vaikeli ne 'osi keli 'e 'Epalahame ai, pea 'i he pekia pe 'a 'Epalahame ia kuo ha'u 'a e kau Filisitia ia 'o tanu ke pupuni'i ke 'oua 'e toe mapunopuna hake ai ha vai. 

'Oku tau ako 'aupito ha ngaahi me'a lahi mei he lesoni 'o e 'aho ni.  'Uluaki, ko e loto 'a 'Aisake ke hiki.  Kuo 'osi tu'u 'a 'ene langa pea kuo mole ai 'ene pa'anga mo hono ivi.  Ka na'e 'ikai te ne teitei sio ki ai.  'Oku mahino pe na'e 'ilo'i pe 'e 'Aisake 'oku 'ikai ko 'Epimeleki 'oku ne tuli ia ka ko e 'Otua pe.  Pea ko e me'a lahi taha pe ia na'a ne fiemalie ai.  'Io, kapau te tau 'ilo 'etautolu ko e me'a kotoa pe 'oku hoko ki he'etau mo'ui, 'i he funga 'o 'etau fai lelei mo 'etau mo'ui mateaki mo fai ma'oni'oni 'i he 'ao 'o e 'Otua, ko e ha'u kotoa pe ia meia Sisu.  Pea te tau loto fiemalie pe mo loto fiefia ki ai.  He ko e 'uhinga foki ia 'o e fo'i lea ko e "tali 'a e me'a 'o e 'aho" ko e "loto lelei" pe "loto fiefia mo fiemalie" ki he me'a kuo hoko mai.  Ko ia 'a e loto na'e 'ia 'Aisake. 

'Ikai ko ia pe ka na'e mahino foki kia 'Aisake 'oku 'i ai 'a e me'a 'oku 'uhinga mai 'a e 'Otua ke fai.  Pea kuo ne 'ilo ta na'e 'uhinga ke 'alu ki he tele'a 'o toe keli hake 'a e ngaahi matavai ko ia na'e keli 'e he'ene tamai ko 'Epalahame, ka kuo toe pupunu 'e he kau Filisitia.  Pea 'oku mahino ai foki 'oku 'ikai ko e kavenga 'o e mo'ui ko e "mo'umo'ua" mo e "tu'umalie" ka ko e fai 'o e finangalo 'o e 'Otua.  Na'e 'ikai 'aupito teitei puli 'a e 'Otua meia 'Aisake koe'uhi ko 'ene tu'umalie.  Na'e kei ma'a pe 'a hono langi 'o fu'u tafitonga 'o kei ha ma'u pe 'a e 'Otua kiate ia 'i he taimi kotoa. 

Na'e 'uhinga ange kia 'Aisake ke 'alu 'o nofo 'i he tele'a 'i he'ene nofo 'o mo'umo'ua 'i he loto kolomu'a.  He ko e nofo mo'umo'ua 'i he loto kolomu'a ia ko ia pe mo hono ki'i famili 'e 'aonga ki ai.  Ka ko e 'alu ki he tele'a te ne lava ke mo'ui ai ma'a ha kakai kehe.  He ko e tele'a ko e potu makamaka mo faingata'a pea 'oku lahi 'a e ngaahi mo'ui kuo mole ai.  Ko 'enau mate koe'uhi ko e 'ikai ke 'i ai ha vai.  Pea ko ia 'a e 'uhinga na'e keli vai ai 'a 'Epalahame ke ma'u mo'ui ai 'a e kau fononga 'i he vaa'ihala 'o e mo'ui.  Ka kuo ha'u 'a e tevolo ia 'o tanu mo feinga ke pupunu telia na'a ma'u 'e ha taha ha mo'ui, 'a e mo'ui faka-'Otua.  Ko ia 'a e taumu'a 'a e 'Otua kia 'Aisake 'i he taimi ko 'eni.  Pea ko e 'alu 'a 'Aisake ko e to'o pe 'o e 'uli kuo ne pupunu 'a e matavai.  'Ikai 'oku tau sio ai ki he mo'oni fakalaumalie ko ia, kuo 'osi fai 'e he 'Otua ia 'ia Sisu Kalaisi 'a e keli mo e ta 'o e matavai mapunopuna (Sione 4:14).  Na'e keli ia 'i Kalevale 'i he tu'a kolo koe'uhi ke 'ilonga ha pilikimi 'e fou ange ai pea ke nau ma'u mo'ui ai hono laumalie. 

'Oku lolotonga lelepa ni 'a e "matavai mo'ui" ko ia.  Ka 'oku punusia 'ene tafe 'i he angahala.  'Oku feinga ma'u pe 'a e tevolo ke tanu 'a e ngutuvai ke 'oua na'a inu ai 'a mamani pea 'ikai te nau toe fieinua ki he holi 'a angahala.  Ko kitaua 'a e 'Aisake kuo ui 'e he 'Otua ke tukuange 'a hota tu'unga tu'umalie mo fakafiefiemalie 'i he kakano koe'uhi ka ta tokoni ki he Laumalie 'i hono to'o mo tafi 'a e matavai mo'ui ke toe tafe mai 'i hotau kuonga ke tau toe inu mei ai 'o mo'ui.

Ako 19: Ko e Fakamo'oni Ma'a Kalaisi

'Aisea 1:1-20; II Pita 3:9-13; Matiu 3:1-12,

Matiu 4:19;    Loma 1:16

KO E UI KE FAKATOMALA

Ko 'Aisea na'e ui 'e he 'Otua ke palofita ki Siuta 'i he senituli valu K.M (kimu'a he Misaia).  'Oku 'i ai 'a e fakamahalo ngalingali ko 'Aisea na'e ha'u ia mei he famili hou'eiki ko e me'a ia 'oku tau mahu'inga'ia ai 'ia 'Aisea.  'Oku 'ikai te tau fu'u tokanga ki he tukunga fakamatelie 'o e palofita.  He 'oku tu'u 'a e mahu'inga ia 'o 'Aisea 'i he fekau ko ia na'e fakahoko 'e he 'Otua 'iate ia lolotonga 'a e ngaahi taimi faingata'a 'o e Pule'anga Siuta:

KO E VAHEVAHE LALAHI 'O 'AISEA 1:1-20

1.      Ko e Valoki'i 'o e Faihala (1:1-9)                   

2.      Ko e Talatalaaki'i kovi hono kakai (1-3)

3.      Ko e toenga fakaili 'e he 'Otua (4-9)

4.      Ko e Lea'i 'o e Malualoi (1:10-15)

5.      Ko e kakai na'e lea'i (10)                                

6.      Teke'i 'e he 'Otua 'a e Malualoi (11-15)

7.      Ko e Tala'ofa 'o e Fakamolemole (1:16-20)   

8.      Tu’utuuni felave'i mo e Fakamo'ui (1:16-20)

9.       Ko e tala'ofa 'a e 'Otua (18-19) 

'Oku ha mei he ngaahi veesi ko 'eni 'a e 'ulungaanga lalahi 'e ua 'o e 'Otua. 

1. Ko e 'Otua 'oku ma'oni'oni.  Pea 'oku Ne houhau 'i he angahala.  Ko e me'a pe ia 'e taha 'oku ne malava ke vahe'i 'a e 'Otua mei he tangata ko e faiangahala.  Pea 'oku 'i ai 'a e tautea 'o e faiangahala. 
2.  Ko e 'Otua ko e 'ofa.  Ka neongo ko e 'Otua Ma'oni'oni, pea 'oku Ne tautea 'a e angahala, ka ko e 'Otua fai manava'ofa foki.  'Oku Ne ui mai ke tau 'alu ange kiate Ia he neongo 'e lanu fefe 'a 'etau angahala ka 'oku Ne malava noa pe ke fakama'a.  Ko e ui ia 'o e 'aho ni.  Ke tau ha'u kiate Ia ke ma'u mo'ui.

Ako 18: Mahu'inga e mo'u 'ia Kalaisi

Senesi 26:15,16; 21:25,30; Sione 15:18,19.

NUNU'A 'O E MO'UI FAKA-'OTUA

Na'e fu'u to atu 'a e mo'umo'ua 'o 'Aisake, kae fefe ko ia kuo fakamonu'ia 'e Sihova 'e 'ikai ha feleoko ia ke tanaki ki ai 'a e tapuaki (Malak.3:10).  Pea na'e 'ikai toe 'ufikaua 'i Kela 'a e me'a kuo fai 'e he 'Otua ma'a 'Ene sevaniti.  Faifai kuo faka'asi hake 'a e 'ulu 'o e laumalie kovi mo fakatu'utamaki ko ia ko e meheka mo loto kovi.  Pea ko e 'ulungaanga tu'ukimu'a pe ia 'o mamani te nau sai'ia pe 'iate koe 'o kapau te ke mo'ulaloa pe 'i he me'a kotoa.  'Oua pe na'a ke laka.  Ko ho'o lakasi pe kinautolu 'i ha fa'ahinga tafa'aki kuo kamata leva ke nau ngaue, he kuo kovi honau loto tupu mei he ma'olunga mo e fakato'ulu 'e he 'Otua 'a ho'o mo'ui.  Ko e me'a tatau pe ia na'e hoko kia Sisu 'i hono kuonga.  Nau sai'ia pe 'ia Sisuu kae'oua pe kuo hoko 'a e 'aho kuo nau toki fakatokanga'i hake 'e 'osi 'a mamani i he muimui 'iate Ia (Sione 11:48).  He kuo fakatu'umalie 'e Sihova 'a Hono finangalo 'i Hono nima. 

'I he 'ikai ke fu'u mapukepuke honau 'ita ne nau feinga ke tanu 'a e ngaahi vaikeli na'e keli 'e 'Epalahame!  Ko e vaikeli ko ia 'a e taipe 'o e Laumalie Ma'oni'oni (Sione 4:13,14; 7:37-39).  Pea na'e tonu pe 'a 'enau mahalo ki he ma'u'anga ivi mo e to'ulu'anga 'o e ngaue 'a 'Aisake, ko e ngaahi vaikeli na'e fakatafe atu ki he'ene loto ngoue.  He ko hoto malohinga pe foki ia ko e Laumalie 'o e 'Otua.  'A e Laumalie ma'u mafai mo foaki tapuaki.  Na'e 'ikai pe ke toe ma 'a e kau Filisitia ia 'i he ngaue ke pupuni 'a e vai.  'Io, pea ko e tukunga totonu pe foki ia 'o e loto kovi mo e meheka.  Kuo ne fakakuihi 'a hoto mata mei he maama pea 'oku 'ikai pe ke te toe ma kita. 

Ko e pupunu 'o e vai, ko ia pe 'a e fakatanga'i 'a 'ete lotu.  Nau feinga ke punipuni kita ke 'oua na'a teitei ma'u hato faingamalie ki he ma'u'anga ivi.  Pea 'oku 'ilo lelei ia 'e he fili.

'I he fiu 'a e kau Filisitia 'i eh feinga ke faka'efihia'i 'a e lotu mo e mo'ui faka-'Otua kae hange 'oku toe 'alovili hifo 'a 'Aisake ia 'o fai 'a 'ene lotu ke toe mo'oni ange, ko ia na'a nau fakakaukau ke tuli a 'a e motu'a mei he fonua.  Pea ko hono matamama 'eni kuo toe kau mai ki ai mo e tu'i, 'a e tu'i ko e na'a ne tukupa ke fai hona malu'i.  Pea 'oku tau toe ako foki mei ai 'a e fakafalala tangata 'i he ngaahi me'a faka-'Otua, pea 'oku mo'oni 'a e lea 'a e palofita, ke tuku 'a e "falala ki 'Isipite" he ko e kaho mafesi'i pea te nau toe lavea ai

(Selem.42:15-17). 

Fanongo ki he lea 'a e tu'i, "Ke ke hiki meiate kimautolu; he 'oku ke malohi fau 'iate kimautolu".  'Oku 'ikai toe fai kehekehe 'eni mo e kole 'a e kau Kelasa kia Sisu ke Ne hiki mei honau fonua, hili 'a e fakamo'ui 'o Kongakau (Lk.8:37).  'Oku pehe pe 'a e matu'aki ta'emanakoa 'o e mo'ui faka-Sisuu 'i mamani.  Na'a te 'amanaki 'e fiefia 'a e kakai 'i he fa'ahinga mo'ui ko ia, he ko e mo'ui ma'a, melino, falala'anga mo anga faka'apa'apa.  Ka 'oku 'ikai, 'oku 'ikai pe ke teitei tali ia 'e mamani he 'oku hanga 'e he maama 'o e mo'ui ko ia 'o hulu'i 'a e kovi 'o 'enau ngaue mo 'enau to'onga mo'ui, 'io taumaia 'oku felatani 'a Kalaisi mo Peliali, 'a e Maama mo e po'uli.  Pea 'oku totonu pe ke tau tali ha fa'ahinga nunu'a kovi pe 'e hoko mai tupu mei he'etau kau ki he mo'ui 'a Kalaisi. 

Ako 17: 'Oku Monu'ia 'a e falala 'Otua

Senesi 26:12-14; Saame 1:2,3; Luke 8:8,15.

UTU TAKI TEAU

'Oku mahino pe na'e ako lahi 'a 'Aisake 'i he fo'i me'a ko 'eni 'ia Lepeka.  Na'a ne toki tukuange kotoa ia ke falala 'aupito ki he 'Otua.  Pea 'i he'ene tuku leva ke fai 'e he 'Otua 'a hono malu'i, na'e tuaiekemo 'a e ma'ui'ui hono nima 'i he me'a pe na'e ala ki ai.  Manatu'i na'e pehe 'e 'Epimeleki te ne malu'i 'a e mo'ui 'a 'Aisake mo Lepeka, pea na'a tau pehe ko e 'uhinga ia 'a e tupu 'o 'ena koloa mo 'ena ngaue koe'uhi ko 'ena nofo 'i he malumalu 'o e Tu'i.  Ka na'e 'ikai ke pehe ia.  Kapau te tau manatu ki he me'a na'e tala 'e he 'Otua 'i He'ene ha kia 'Aisake (veesi 3) te ne tapuaki'i ia.  Pea ko e 'uhinga pe ia 'o e to'ulu 'o 'ena ngaue.  Kaikehe 'oku fa'a hoko 'a e ngaahi me'a ko ia 'e pehe 'e he kau tama ia 'i 'olunga tokua ko kinautolu na'e tupu ai 'a e monu'ia, 'o 'ikai te nau 'ilo ko e 'Otua 'ata'ata pe ia.  Pea ko e kololia mo e naunau kiate Ia Tokotaha pe. 

'I he nofo tonu 'a 'Aisake ki he 'Eiki pea hoko mai leva 'a e 'Otua 'o tapuaki'i ia.  Tupu 'ene monumanu, ngoue mo e kau sevaniti.  Ko e toki ha foki ia 'i he Tohitapu 'a e fo'i lea ko ia ko e "tota'u", pea 'alu fakataha mo e lau ko ia kuo tapuaki'i ia 'e he 'Otua 'o liunga teau.  'Oku lahi 'aupito 'a e ha 'o e fakakaukau 'o e tota'u ia 'i he Fuakava Fo'ou pea 'oku fa'a fakalave ia ki he fakakaukau 'o e utu laumalie.  Ko ia 'a e tefito'i fakakaukau 'o e tutu'u uite (Mt.13:23).  'Ilonga 'a e ta'u 'oku to 'e he 'Otua 'oku utu taki tu'o teau pe.  Ko e 'uhinga ia 'o e fakakaukau 'o e taleniti 'e ua mo e taleniti 'e nima.  Ko 'ena tota'u ne na tau'aki utu 'o ma'u 'a e fua taki peseti 'e teau.  Hanga hanga 'oange pe ki he 'Eiki 'a 'ete me'a kotoa ka te mamata 'i he ngaue 'a Hono fu'u ivi, he ko MO'UI foki Ia.  Pea 'oku 'ikai ke ngata pe 'i he mo'ui 'a e laumalie kau ai pe mo e mo'ui ngaue, mo'ui 'a e ngoue mo e manu, he ko Ia pe 'a e fakatefito'anga 'o e mo'ui kotoa pe.  Ka ko e me'a mahu'inga ke fakafaingamalie'i Hono laumalie ke ngaue tau'ataina 'i he'ete mo'ui mo 'ete ngaue. 

Fakafeta'i ki he 'Eiki 'i He'ene liliu 'a e ki'i fononga 'efi'efitu'ua mo vaivai, 'o hange ko ia na'e fai 'e 'Aisake mo Lepeka, ko hona fu'u fale koloa kaukaua.  Na'a na o ki ai 'oku na masiva mo fiekaia, mo manavahe mo mo'ui lamilami holo pe.  Ko 'eni kuo na mo'umo'ua mo kaukaua pea toe faka'apa'apa'ia.  Ka ko e tavi pe ia 'o e 'Otua 'a e liliu 'o e me'a vaivai ke malohi, me'a 'oku 'ikai ko e me'a ke lau ko e me'a, ta'etoka'i mo li'ekina, ke tokangaekina mo faka'apa'apa'ia.  Ko e natula pe ia 'o 'Ene mo'ui pea 'oku Ne lolotonga ala mai ke ngaohi 'a 'eta mo'ui hei'ilo na'a ta fua taki teau.  'Io, ko e 'aho fiefia 'eni 'o 'Aisake mo Lepeka, 'a e ongo matu'a na'e hange ka hoko mai ai ha mala kuo na hoko ko e koto fakamonu'ia'anga.  Pea 'oku fakamo'oni ki ai 'a e Himi 468: 'E tupu pe 'a e Monu'ia Ha potu te ne a'u ki ai Kae fefe?  Kuo tapuaki'i kinaua 'e he 'Otua!

Ako 16: Apasia ki he 'Otua

Senesi 26:8-11; 20:9; Saame 51:4; 37:3.

'AHO FAKAMAAMA

'E 'ikai ke 'i ai ha loi 'e ta'e'ilo.  Tatau ai pe loi si'i pe loi lahi 'e 'ilo pe ia.  Neongo 'e 'ikai ke fa'a 'ilo'i leva 'a e ngaahi loi 'e ni'ihi ka kuopau pe ia 'e 'i ai 'a e 'aho kuo kotofa 'e he 'Eiki ke fakahaa'i 'a e mo'oni.  Neongo 'a 'ete tukupa fefe ke malu'i ha fo'i loi 'e 'i ai pe 'a e fo'i momeniti ia te te matavalea ai pea mahuke 'a e puipui 'o toki mahino mai 'a e mo'oni.  Ko e 'Otua pe taha 'oku Ne malava 'o fufuu'i pe 'e Ia 'a e Mo'oni, 'oku 'ikai te Ne teitei 'ufi'ufi'i 'e Ia ha fo'i loi! 

'I he 'aho ni kuo mahino atu ki he tu'i 'a e tukunga totonu 'o Lepeka mo 'Aisake.  Ko e ongo matu'a mali kinaua.  Toki vete ange 'e 'Aisake ki he Tu'i, 'a 'ene 'uhinga.  'Oku ou tui ko e taha 'eni ha ngaahi fo'i momeniti fakaloloma taha ki he mo'ui 'a e kalisitiane, ka hanga mai ha taha ta'elotu 'o akonaki'i kita.  'Oku sai ange pe ke valoki'i kita 'e hoto kaunga kalisitiane kae'oua pe na'a akonaki'i kita 'e ha taha mei tu'a 'o hange ko ia 'oku hoko 'i he 'aho ni.  Pea ko e me'a ko ia ko e sio-ki-lalo ki ha taha pe ko ha fa'ahinga kakai.  'Oku mahino foki na'e sio pe 'a 'Aisake ia ko e kakai Hiteni, pea ne pehe 'e ia 'e 'ikai ke kovi ha'ane loi 'ana he ko e kau hiteni pe ia.  Taumaia 'oku nau mahino'i 'a e maama mo e faka'apa'apa ke ne hela'ia he feinga "fakaulo" atu 'o 'ene maama.  Pea fakakaukau 'e ia ke "lele fakapo'uli" ai leva!  'Oku pehe pe foki mo e me'a 'oku tau fa'a fai.  Ka tau nofo fakakulupu pe mo fakafeohi'anga fakalotu, te te feinga pe 'e kita ke fai 'a hoto lelei taha ke 'oua 'e "nenu" ha me'a na'a ngali kovi he kuo tau'aki ulo 'a e ngaahi maama.  Ka 'okapau 'oku te ngaue leipa 'i uafu pea fai ai ha tau kapekape pe kaiha'a koloa, 'ikai te te kaunga 'alu ai pe kita.  'Oku totonu pe ke tau 'ilo'i ko e 'Otua 'oku 'i he feitu'u kotoa pe, neongo pe pe ko Pea-Lehai-lo'ai pe ko 'Isipite pe Kela ko e kei 'Otua tatau ai pe. 

'Oku mahino pe na'e fu'u 'ohovale 'a 'Aisake ia hono fakamahino atu 'e he tu'i 'oku fu'u maama 'aupito kinautolu pea 'oku nau fu'u sivilaise ke fai ha me'a fakapapeliane pehe 'o hange ko 'ene fakakaukau mai.  Pea 'oku faingata'a ke 'ilo'i pe ko e nofo ko 'eni 'a 'Aisake 'i Kela, na'a ne fakamaama 'a Kela pe ko Kela na'a ne fakamaama ia.  'Io, 'oua 'e 'alu 'afungi ki ha feitu'u.  Te 'alu pe 'i lalo, pea te matu'aki fu'u falala 'aupito pe ki he 'Otua ke fai mai pe 'e Ia 'a hoto tokanga'i.  Pea 'oku totonu foki ke te toe vakai'i na'a 'oku fu'u fuoloa 'a e ta'efetaulaki mo "Kela" 'oku te nofo ai koe'uhi ko ha'anau fakapo'uli pe ko kita pe ia kuo te fu'u 'afungi 'o pehe kuo te ma'u 'a e mo'ui. 

Ako 15: Mahu'inga e 'Otua

Senesi 26:6&7; 12:13; 20:2,12,13; I Kolinito 10:13; Saame 27:1.

'EFIHIA HE TAUHELE TATAU PE

'I he ta'u 'e teau kuo hili ange, 'i he feitu'u tatau pe, 'i Kela, na'e fai ai 'e 'Epalahame 'a e fo'i angahala ko e loi koe'uhi ko e hoihoifua 'a hono uaifi.  Pea ko 'eni ko 'Aisake 'eni mo Lepeka, kuo toe hoko pe 'a e me'a tatau.  Ko Lepeka na'e ta'u onongofulu ka 'oku mahino na'e fu'u kei hoihoifua pe.  Pea 'oku faingata'a foki ke tau fakakaukau'i atu ki ha taha 'o hange ko 'Aisake, kuo ne 'osi a'usia ha ngaahi tapuaki mei he 'Otua pea ne 'ilo'i mo'oni 'a e 'Otua, 'e fasi 'a 'ene tui 'o matahoa ai 'a e mo'ui faka-'Otua 'i he kakai 'o tua'a. 

Ko e me'a pe 'eni 'oku tau 'ilo.  Ko e tefito'i natula 'o e angahala ko 'eni ko e manavahe, ko e manavasi'i na'a mole 'a e mo'ui.  Pe manavasi'i na'a mole 'a hoto tu'unga pe ko hoto ongoongo.  He 'oku 'ikai ke toe faikehekehe 'a e me'a ko 'eni mo ia pe na'e fai 'e Pita 'i he po 'o e lavaki.  'I he 'ilo'i atu 'e he kakai na'a nau "mumu 'i he afi" na'a nau ofongi leva, 'oku kau 'a Pita 'i he mo'ui ma'a Sisuu.  Tuaiekemo kuo faka'ikai'i faka'aufuli mai 'e Pita, ia, 'o pehe 'oku te'eki ke ne 'ilo 'e ia 'a e tokotaha ko ia.  Kuo ne loi!

'Uluaki 'a e me'a ke tau tokanga'i na'e 'ikai ke mei hoko 'a e angahala ni ka ko e 'alu ke mumu 'i he afi.  Hange pe ko 'Aisake, na'e to pe 'a e honge kuo 'alu leva ia ki Kela he ko e me'a maheni hono fai.  Na'e te'eki ke ne fehu'i ki he 'Otua pe ko e ha 'e fai?  Na'e toki ha pe 'a e 'Otua ia kuo ne 'osi nofo ia 'i Kela.  Na'a ne 'alu ta'e fakaongoongo.  Kapau te tau vakai'i 'a e natula 'o e ngaahi fo'i palopalema ni te tau tokanga'i 'oku nau fu'u fekau'aki lahi.  Sio kia 'Epalahame 'i he vahe 12, na'a ne to ki 'Isipite koe'uhi na'e honge 'a Kenani pea ne loi ai 'ia Selai.  Pea tau toe tokanga'i pe ia 'i he vahe 20 kuo to ki Kela, 'i he honge ai pe, pea ne toe loi kia Tu'i 'Epimeleki.  Pea ko 'Aisake 'eni kuo nofo 'i Kela, 'i he honge ai pe, pea ne loi 'ia Lepeka ki he kau tamaio'eiki (mahino ko e 'Epimeleki pe 'eni ia 'e taha, kehe ia mei he Tu'i na'e fetakai mo 'Epalahame). 

Kuo lava leva 'eni ke tau mahino'i 'a e tu'unga 'a e 'Otua ke 'oua na'a hifo ki 'Isipite, he te ne toe fai pe 'e ia 'a e me'a tatau hange tofu ko 'Epalahame 'e toe loi pe ia!  'Ai pe a ke loi 'e ua 'a 'Epalahame, kae taha ai leva 'a 'Aisake!

Ka e tokanga'i ko e kamata mei he "honge".  Ko e honge 'i he Tohitapu ko e taipe 'a e fakamamahi'i 'o e kakano, 'a ia ko e fakatanga'i 'o e mo'ui.  Honge fiemalie, pea 'oku fai leva 'a e kumi hufanga.  Kumi hufanga ki 'Isipite, pea toe kumi hufanga ki Kela.  Pea koe'uhi kuo te kumi hufanga ki ai, kuopau pe te te lalo'aoa mo fakalai ki ai.  Te te mate he fie tala 'a e totonu ka na'a 'ikai te ne 'omi ha'ate me'a, pe 'ikai ke toe 'omi hoto faingamalie.  Pea a'u 'o te te'epato ki ai telia na'a mole 'a 'ete mo'ui.

'Ikai mu'a ke fakakaukau 'a 'Epalahame mo 'Aisake ka honge leva pea 'alu a ki he 'Otua.  Tuku 'a e fakafalala tangata mo falala fonua.  'Oku malava pe 'e Sihova ia ke fafanga'i 'a Hono kakai.  'Oku 'ikai ke tau ako meia 'Ilaisia, na'e nofo 'ana ia 'i he taimi lahi pea tu'utu'uni 'e he 'Otua ki he manupuna ke fai hono fafanga!  Ka ko hono 'atunga pe e 'o e 'alu ta'efakaongoongo, 'oku 'ikai te te 'ilo 'a e faingata'a 'oku tali mei mu'a.  Pea 'oku 'ikai foki ke te 'ilo'i kita pe 'oku te fefeka fe'unga ke te lava'i 'a e ta'eloi 'i ha'ate to ki he tofi'a 'o e kakai kehe.  He te te hange pe ko Pita, te te fielahi mo 'u'ua holo pe 'i hotau siakale mo fai 'a e ngaahi pole kehekehe, ko e tuai pe 'a e a'u atu ki he fonua kehe kuo kamata leva ia ke tete. 

Pea kapau pe a na'e manatu'i 'e 'Aisake 'a e folofola 'a e 'Otua 'aneafi, "ko au te u kau mo koe", mahalo pe na'a tokoni.  He ka te tu'u mo e 'Otua ko hai tu ia te te manavahe ki ai.  Kaikehe, 'oku 'omi pe 'e he 'Otua 'a e lesoni ko 'eni mo'otautolu 'i he 'aho ni ke toe fakatokanga 'aki 'a e anga 'o e pau 'o 'etau falala kiate Ia.  'Oku kei fu'u mahu'inga 'aupito 'a e mo'ui fakaongoongo, koe'uhi 'oku te mate kita kae mo'ui 'a Sisu 'iate kita, pea ko Sisu 'oku 'ikai ke manavahe 'i ha taha (Loma 8:38-39).  'Oku Ne Mo'oni pe 'o ta'engata.

Ako 14: Finangalo e 'Otua

PEA HA ‘A E ‘OTUA KIA ‘AISAKE

Senesi 26:1-5; 12:2&3&10; Palovepi 3:5-7

Ko ‘Aisake ‘oku ‘ikai ha fu’u loko fakamatala lahi ‘a e Tohitapu ‘o kau kiate ia ‘o hange ko ia ne tau ma'u ‘ia ‘Epalahame.  Tukukehe ‘a mo’unga Molaia, na’e ‘ikai pe ha toe fu’u me’a lahi ‘o felave’i mo ‘Aisake.  Ko e toki hoko mai pe e ‘a e ‘Otua kia ‘Aisake.  Pea koe ha ko ‘eni ‘a e ‘Otua kia ‘Aisake ko e makatu’unga ia ‘i he honge na’e to.  Pea ‘oku malie ai ‘a e ‘Otua ‘i he’ene toki fa’a tu’u mai ‘i hotau ngaahi faingata’a.

‘I he hoko ko ‘eni ‘a e honge na’e mavahe leva ‘a ‘Aisake mei Pea-lehai-lo’ai ‘o ne ‘alu k`i Kela kia ‘Epimeleki ko e Tu’i Filisitia.  ‘A ia ko e toe tu’o ua ‘eni ‘o e hoko ‘a e me’a tatau kimu’a atu, ‘ia ‘Epalahame na’e to ‘a e honge ‘i Kenani pea na’a ne ‘alu hifo leva ki Kela kia Tu’i ‘Epimeleki.  Pea hili ia na’a ne hoko atu mei Kela ki ‘Isipite pea hoko ai ha palopalema.  Pea ko ‘eni ‘i he to ‘a e honge ko ‘eni kuo toe fai ‘e ‘Aisake ‘a e me’a tatau. 

Ka ‘i he’ene to ki Kela kuo fakafetaulaki ange kiate ia ‘a e ‘Otua.  Pea ‘oku lahi ‘a e ngaahi me’a mahu’inga ‘i he ha ko ‘eni ‘a e ‘Otua kia ‘Aisake ka ke tau to’o pe ha ki’i me’a ‘e fa ‘o sio ki ai. Kuo tu’utu’uni ‘e he ‘Eiki ke ‘oua na’a fai ha to ki ‘Isipite.  ‘Oku mahino foki na’e tafoki pe ‘a ‘Aisake ‘o ‘alu hifo ki Kela ‘i he to ‘a e honge, he ko e me’a ia na’e fai mei mu’a.  Ko ia ‘a e ‘uhinga ‘a e ‘Otua ‘i he veesi 2 “’ilonga pe ha fonua te u fakaha atu, pea ke nofo ai”.  ‘Oua ‘e tafoki pe ‘o ‘alu ki ha fonua koe’uhi pe ko e me’a ia na’e anga ‘aki.  Ko e kuonga fo’ou ‘eni.  Kuopau ke fakaongoongo ‘a ‘ete me’a kotoa pe.  ‘A ‘ete laka, nofo mo e tu’u.  Na’e mahino ko e nofo ‘i  Kela ka ‘e heheke hifo ki ‘Isipite, ko ia na’e hu mai ai ‘a e ‘Otua ke ta’ofi tu’u ia mei he to ki he faingata’a. Folofola mai ‘a Sihova ko au teu kau mo koe pea te u tapuaki’i koe.  Ko e taha ‘eni ha fu’u monu ‘oku ma’u ‘e he tangata kalisitiane, ko ‘ene ma’u faingamalie ‘i he ‘Otua ke kau mo ia.  He ka te tu’u mo e ‘Otua ‘i ha fa’ahinga feitu’u pe, ‘io ‘o a’u ki he tetepu te te kei fiemalie ‘i he malohi ‘o hono mafai ‘oku kau mo kita.  Hange pe ko e lau ‘a  e ‘aposetolo, “kapau ‘oku kau ‘a e ‘Otua ma’atautolu, pea kohai tu ‘e ta’ofi mai?”  Loma 8:31. 

Ko e ha mai ‘a e ‘Eiki kia ‘Aisake ko e fakaai ‘a e kovinanite mo ‘Epalahame.  Ko e Ha mai ‘a e ‘Otua kiate kitautolu ko e fefakamo’oni’aki mo e ngaahi me’a na’a ne ha ‘aki ki he kau ma’oni’oni ko e.  ‘Oku ‘ikai ha taha te ne ma’u ha me’a pe ‘iate ia pe ‘o ta’e fakalave hano mahu’inga pe mo’oni ki he kaunga fononga ko e.  Pea tau toe sio ai foki ‘i he mahu’inga pe mo’oni koe’uhia ke afuhia hono kelesi ki he kau fakaholo mai ‘amui.  `Fanongo ki he folofola ‘a e ‘Otua, ko e kovinanite ko ‘eni ‘oku fakamanatu na’e makatu’unga ia ‘i he “tuitala” ‘a ‘Epalahame mo “tauhi ‘eku ngaahi fekau” .  Fai ‘e ‘Epalahame kae kai melie ai ‘Aisake mo hono hako.

Ko e hiki ma'u pe 'ete mo'ui ki ha sitepu 'oku fo'ou kuopau ke ha mai 'a e 'Otua.  Na'e nofo ma'u pe 'a 'Aisake 'i Pea-lehai-lo'ai ka 'i he'ene hiki pe 'eni ki he feitu'u fo'ou ko Kela, kuo fotu mai leva 'a e sikaina ke fai ha takiekina 'o e fononga.  Pea ko e me'a fakakoloa  ia 'i he fononga 'i he tui koe'uhi ko 'ete 'ilo'i pau ka 'i ai ha me'a fo'ou, pe ha me'a kehe kuopau pe ke ha mai 'a e 'Eiki ke fai hotau tokoni'i. Pea ko ia pe 'a 'etau tefito'i fakatu'amelie 'i he pau 'oku huhulu 'a e sikaina pea 'e 'ikai 'aupito 'e teitei he hotau fononga.

Ako 13: Tufakanga Mei he 'Otua

 VA’INGA ‘AKI ‘A E TU’UNGA HOKO

Senesi 25:31-34; Hep. 12:15-16; Teut. 21:16&17

Mahalo pe na’e totonu ke tau faka’osi ‘a e vahe 25 ‘o Senesi ni ‘i he ‘aneafi pe, ka koe’uhi ‘oku tokanga ‘a e laumalie ke tuki’i ke mamafa ‘a e fakata’eta’ekuha ‘a e tangata ki he mo’ui faka-‘otua ko ia kuopau ke tau ki’i fakatolonga ke tau toe fakalaulaulotoa ‘i he ‘aho ni.  ‘Oku ‘ikai pe ke fai ha ofo i he tu’unga kuo to ki ai ‘a ‘Isoa.  ‘Oku  tau ma’u ‘ia ‘Isoa ‘a e fa’ahinga tangata ko ‘eni: tangata faifainoa’ia, tangata fakapikopiko, tangata fakavalevale, tangata ‘otua ki hono kete, tangata ta’efakakaukau, tangata ta’efakahounga, tangata sio nounou mo e tangata ta’e ‘ofa ‘Otua.  Ko e kotoa ‘o e ‘u tu’unga kovi ‘o e mo’ui ni, ko e faka’ofa taha ‘eni.  Ka a’u pe ha tangata pe fefine ki he tu’unga ko ‘eni pea ‘oku fu’u fakaloloma ‘aupito.  ‘Oku nau kau fakataha kinautolu mo Timasi, kae’uma’a ‘a Siutasi, ‘aia ‘oku ‘uhinga ki ai ‘a e himi 399.
                   Ka pehe pe ha kakai
                   ‘Oku nau li’aki ai
                   ‘A e koloa ‘o hevani.
Ko e tu’unga hoko ko e tu’unga ma’olunga ‘aupito.  Ko ia ‘a e ‘ea ki he me’a kotoa pe ‘a e tamai.  Pea na’e toe tu’utu’uni ke nau ma’u ha ‘inasi loua ‘o e kotoa ‘o e ‘u me’a fakafamili (Teut. 21:16&17).  ‘Oku ‘ikai ko ia pe ka na’e pau ke hoko ko e taula’eiki ‘o e famili ‘oku kau ki ai.  Pea ko e ngaahi tu’unga ma’olunga ‘aupito ia.  Na’e fu’u mahu’inga ‘a e famili ‘Isileli kotoa pe ‘i he tu’unga ‘ea pea toe ‘amo ange ‘a hono mahu’inga ‘i he kuonga ko ‘eni ‘o e kau peteliake.  Na’e ‘asi pe ia ‘i he fu’u tokanga ki ai ‘a ‘Epalahame te’eki fa’ele’i ‘a ‘Aisake, pea na’a ne kei fu’u ‘ofa lahi ‘aupito ‘ia ‘Isime’eli pea ne tautapa ki he ‘Otua ke ne manatu’i mu’a si’i ‘Isime’eli, ka me’a pea ‘oange mo’ona ‘a e tu’unga hoko.  He ko e ‘ea foki ia.  He ka ma’u ‘e ‘Isime’eli, te ne ma’u katokatoa ‘a e koloa ‘a ‘Epalahame fakataha mo ‘ene mo’ui, ‘io ‘o kau ai mo ‘ene tui.  Ka na’e ‘ikai ke pehe ‘a e finangalo ‘o e ‘Otua, na’e toka ia kia ‘Aisake.  Pea ko ‘Isoa te ne ma’u kotoa ‘a e koloa ‘a ‘Aisake ‘a e na’e ma’u meia ‘Epalahame.  Fakataha mo ‘ene mo’ui mo ‘ene tui. Na’e mahino na’a ne fu’u fiema’u pe ‘e ia, ka na’e ‘ikai te ne fie fai ‘e ia ‘a e to’onga tokanga mo e mo’ui ‘oku taau ke ne fai.  He ko e tapuaki kotoa pe ‘oku ‘i ai hono ngaahi fatongia.  Ka ko ‘Isoa, manako he tapuaki kae fehi’a ‘i he fua kavenga.  Pea pehe foki ‘e ia ko ia ‘oku ‘uli ‘i he famili pea ‘e tu’unga’a hono ‘oange koe’uhi ko e tu’unga ko ia.  ‘Io ‘e tonu ia ‘i he tu’u fakamatelie ka ki he tu’u faka-‘Otua, ‘e ‘ikai ha me’a pehe ia.  Pea ‘oku totonu ke tokanga ai ‘a e kau taki.  Taki famili, taki kulupu, taki siasi pe taki fonua.  Ka fehalaaki ho’o taki pea ke fakapikopiko ‘o ‘ikai ke ke taaimu’a ‘i he fua kolosi ‘i he lilo mo e fa’a nofo ki he ‘Eiki ‘e ‘i ai ‘a e ‘aho ‘e to’o ai ‘e he ‘Otua ho’o taki ‘o ‘ave ki ha taha kehe he ‘oku ke kamata va’inga’aki.

‘Oku anga fefe ‘a e va’inga ‘aki?  ‘Oku pehe ni.  ‘Oku ‘ikai te ke mahu’inga ‘ia ai.  Ko e ‘ai pe ha me’a kuo ke fakatau ma’ama’a ho’o lotu.  Pea ke fakakata ‘aki ‘i ha ngaahi pupunga ‘a e anga ho’o tali ‘a Sisuu.  Fanongo ki he lea ‘a ‘Isoa, “ko e ha ‘a e tu’unga hoko kau mate au”!  ‘Oku tatau pe ia pea mo ha’o fa’a pehe “koeha ‘a Sisu ka te mate kita”.  “Tuai mai ‘a Sisu ia mo e mo’oni kuo mate ha taha ia”.  “’Io ‘oku tau lotu pe ka ‘oku tau kei kakano” etc.  Ko e fanga ki’i me’a pehe na’e fakaa’u ai pe ke mole ‘a e tu’unga hoko meia ‘Isoa.  Mahu’inga ange kiate ia ‘a ‘ene mo’ui kakano mo ‘ene ma ki he kaunga tangata pe kaunga fefine ‘i he “tu’unga hoko” ‘i hono laumalie.  Pea ‘oku ne lea fakataha mai ia mo ‘Isoa he ‘aho ni “Tau kai sepo pe kitautolu mo fiefia he ko e ‘apongipongi te tau mate” (I Kol. 15:32).  Ko e matu’aki ‘aka fakahangatonu pe ki he mo’ui faka-‘Otua. 

Pea ko e ‘uhinga foki ia ‘o e feinga ‘a Sekope ke fakatau ‘a e tu’unga hoko meia ‘Isoa.  He ‘oku ne loto mamahi ia ‘i he ‘ene sio atu ki he ta’emahu’inga ‘ia ‘i he tu’unga ko ia, pea ne fai ta’emanini ‘ia ai.  ‘Io ‘e pehe pe foki mo ha loto mamahi ‘a ha ni’hi ia ‘i he’etau fai ta’engali ‘a e mo’ui faka Sisuu.  Ke tau ‘ilo foki ko kitautolu ‘a e kau ma’u tu’unga hoko, ko e kaunga ‘ea mo Kalaisi ‘i he taloni (‘Efe. 3:5&6).  Pea ke tau matu’aki tokanga ke ‘oua na’a tau va’inga ‘aki pe fakakata’aki ‘a e mo’ui ko ia.  Ka tau nofo’i hifo fakataha mo Sekope ‘o fakalaulauloto he ko ia pe ‘e taha ‘etau koloa.  Talamai ‘e he Tohitapu ke tau tokanga telia na’a to’o ‘e ha taha hotau kalauni (Fkha. 3:11).  Ke to’o ‘e ha fefine pe tangata, pa’anga pe me’akai, koloa pe ha me’a pe ka tau nofo’i hifo ‘o pukepuke ‘afufula, fakataha mo Sekope, hotau tu’unga hoko.